Spółdzielnie energetyczne to stosunkowo nowy model prowadzenia działalności w sektorze energetycznym, który zyskuje na popularności wraz z rosnącym naciskiem na zrównoważony rozwój i lokalne, odnawialne źródła energii. Zamiast polegać wyłącznie na dużych koncernach energetycznych, społeczności lokalne – w tym przedsiębiorcy, rolnicy, samorządy i mieszkańcy – mogą wspólnie wytwarzać oraz konsumować własną energię. Takie rozwiązanie nie tylko obniża koszty energii, ale też zwiększa niezależność energetyczną i odporność na wahania cen. Trend ten widoczny jest nie tylko w Polsce, ale i na świecie: od Niemiec, gdzie funkcjonują setki spółdzielni energetycznych, po Stany Zjednoczone, gdzie model spółdzielczy od dekad zasila obszary wiejskie, czy Hiszpanię, gdzie duże kooperatywy energetyczne zrzeszają dziesiątki tysięcy członków. Poniżej wyjaśniamy, czym dokładnie są spółdzielnie energetyczne, jak je założyć w polskich realiach, jakie korzyści oferują oraz jakie bariery mogą napotkać – a na końcu przybliżymy model ESCO jako sposób finansowania inwestycji OZE dla takich inicjatyw.

Czym jest spółdzielnia energetyczna?

Spółdzielnia energetyczna to rodzaj spółdzielni, której celem jest wspólne wytwarzanie, zarządzanie i użytkowanie energii przez jej członków. Zgodnie z definicją zawartą w ustawie o odnawialnych źródłach energii (OZE), spółdzielnia energetyczna może produkować energię elektryczną, ciepło lub biogaz z instalacji OZE (odnawialnych źródeł energii) i wykorzystuje tę energię wyłącznie na potrzeby własne spółdzielni oraz jej członków. Innymi słowy, spółdzielnia nie jest nastawiona na sprzedaż energii na zewnątrz, lecz na zaspokojenie potrzeb energetycznych swojego grona udziałowców. Członkami takiej spółdzielni mogą być zarówno osoby fizyczne, jak i firmy czy instytucje (osoby prawne). Wszyscy oni wspólnie inwestują w źródła energii (np. farmę fotowoltaiczną, biogazownię czy turbiny wiatrowe) i czerpią z nich energię na własny użytek. Spółdzielnia działa w oparciu o prawo spółdzielcze – posiada osobowość prawną, organy zarządzające i statut, podobnie jak inne spółdzielnie (np. mieszkaniowe czy rolnicze).
Wprowadzenie spółdzielni energetycznych do polskiego systemu prawnego nastąpiło w 2015 roku wraz z nowelizacją ustawy o OZE. Idea ta wpisuje się w europejski trend decentralizacji energetyki i promowania energetyki obywatelskiej – Unia Europejska zachęca do lokalnej produkcji energii, co zwiększa akceptację społeczną dla zielonej transformacji i wzmacnia tzw. demokrację energetyczną. Przykładowo w Niemczech już na początku roku 2020. działało ok. 835 spółdzielni energetycznych, skupiających blisko 200 tysięcy obywateli; zainwestowały one łącznie 3,2 mld euro w projekty OZE i wytwarzają ok. 8,8 TWh czystej energii rocznie. Z kolei w Hiszpanii jedna z największych kooperatyw energetycznych – Som Energia – w 2019 r. przekroczyła 54 tys. członków i zainwestowała ponad 13 mln euro we własne źródła odnawialne. Nawet w USA od dawna funkcjonują spółdzielnie elektryczne na terenach wiejskich – obecnie dostarczają one prąd dla ok. 12% społeczeństwa i obsługują ponad połowę obszaru kraju, co pokazuje skalę, jaką może osiągnąć model spółdzielczy. Wszystkie te przykłady dowodzą, że spółdzielnie energetyczne mogą stać się ważnym elementem systemu energetycznego, zwłaszcza w dobie dążenia do neutralności klimatycznej.

Jak założyć spółdzielnię energetyczną w Polsce?

Założenie spółdzielni energetycznej wymaga spełnienia określonych warunków prawnych oraz przejścia przez formalny proces rejestracji. Polskie przepisy precyzyjnie określają ramy działania takich podmiotów – celem jest, aby spółdzielnie działały lokalnie i na niewielką skalę, co ma ułatwić ich bilansowanie i integrację z siecią. Oto najważniejsze wymogi i kroki związane z powołaniem spółdzielni energetycznej:
• Ograniczenie terytorialne: spółdzielnia może działać na terenie jednej gminy wiejskiej lub miejsko-wiejskiej, ewentualnie maksymalnie trzech sąsiadujących ze sobą takich gmin. Obecne prawo nie przewiduje spółdzielni energetycznych w gminach miejskich (duże miasta są wyłączone z tej formy wsparcia OZE), co bywa krytykowane jako sztuczne ograniczenie zakresu spółdzielczości energetycznej. W praktyce więc spółdzielnie powstają głównie na terenach wiejskich, gdzie istnieje rozproszona infrastruktura odbiorców i źródeł energii.

• Liczba członków: wymagane jest co najmniej 10 osób fizycznych lub 3 osoby prawne jako założyciele spółdzielni. Grupa inicjatywna musi więc zgromadzić odpowiednią liczbę uczestników – mogą to być np. okoliczni rolnicy, przedsiębiorcy prowadzący działalność na danym terenie, lokalne instytucje (szkoły, spółki komunalne) czy po prostu mieszkańcy. Górny limit wielkości spółdzielni to 1000 członków, co ma zapobiegać nadmiernemu rozrastaniu się takich podmiotów.

• Jeden operator sieci: wszystkie punkty poboru i wytwarzania energii należące do członków spółdzielni muszą znajdować się w obrębie sieci jednego operatora dystrybucyjnego (czy to elektroenergetycznego, gazowego czy ciepłowniczego). Oznacza to, że np. jeśli spółdzielnia ma produkować energię elektryczną, to wszyscy członkowie powinni być podłączeni do tej samej lokalnej sieci (np. tego samego operatora energetycznego w regionie). Ułatwia to rozliczenia i bilansowanie energii w ramach spółdzielni.

• Limity mocy i zużycia: spółdzielnia może wytwarzać maksymalnie 10 MW energii elektrycznej (oraz do 30 MW mocy cieplnej lub do 40 mln m³ biogazu rocznie). Co ważne, wyprodukowana energia powinna zaspokajać co najmniej 70% rocznego zapotrzebowania energetycznego spółdzielni i jej członków. Ten wymóg ma zapobiec tworzeniu spółdzielni tylko po to, by sprzedawać energię na zewnątrz – ideałem jest, by większość energii była konsumowana lokalnie. Warto jednak dodać, że do końca 2025 roku obowiązuje ułatwienie dla nowych spółdzielni: próg minimalnej samokonsumpcji energii elektrycznej został tymczasowo obniżony z 70% do 40%. Ma to zachęcić do zakładania spółdzielni, dając im kilka lat na rozkręcenie działalności zanim będą musiały spełnić docelowy próg zużycia własnego.

• Analiza i model działania: zanim formalnie zarejestrujemy spółdzielnię, warto przeprowadzić analizę potencjalnych członków i ich profilu zużycia energii. Niezbędne jest przygotowanie bilansu energetycznego – czyli zestawienia, ile energii zużywają przyszli członkowie (np. rocznie, miesięcznie) i jak to się ma do planowanej produkcji z OZE. Na tej podstawie można dobrać odpowiednią wielkość instalacji (np. mocy paneli fotowoltaicznych) i model rozliczeń. Prawo dopuszcza dwa główne modele funkcjonowania spółdzielni: (1) model z wspólną instalacją należącą do spółdzielni (np. jedna farma PV, z której energia dzielona jest proporcjonalnie między członków według ustalonych zasad udziałów i kosztów) lub (2) model z rozproszonymi instalacjami należącymi do poszczególnych członków (tzw. członkowie-wytwórcy), gdzie nadwyżki energii od tych produkujących mogą być konsumowane przez innych członków (tzw. członków-odbiorców). W obu przypadkach kluczowe jest ustalenie wewnętrznych zasad rozliczeń – ile kto wnosi i ile energii może pobrać, by było to sprawiedliwe i opłacalne dla wszystkich.

• Rejestracja w KRS i KOWR: gdy grupa założycielska jest gotowa i ma opracowany wstępny plan działania, trzeba przejść procedurę rejestracji. Spółdzielnia energetyczna zakładana jest na bazie Prawa spółdzielczego, więc najpierw należy zarejestrować nową spółdzielnię w Krajowym Rejestrze Sądowym (KRS) – wymagane są m.in. statut spółdzielni, lista założycieli, uchwały powołujące organy (zarząd, rada nadzorcza) i inne dokumenty rejestrowe. Po uzyskaniu KRS, dodatkowo trzeba uzyskać wpis do wykazu spółdzielni energetycznych prowadzonego przez Dyrektora Generalnego Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa (KOWR). Wpis do rejestru KOWR jest warunkiem formalnym, by spółdzielnia mogła rozpocząć działalność w zakresie produkcji energii – dopiero po znalezieniu się na tej liście spółdzielnia staje się uprawniona do korzystania z przewidzianych w ustawie ułatwień i preferencji. Proces biurokratyczny może brzmieć złożenie, ale wiele podmiotów (np. wyspecjalizowane kancelarie prawne czy organizacje branżowe) oferuje pomoc w przygotowaniu dokumentów. Po dopełnieniu formalności i rejestracji – można przystąpić do realizacji inwestycji energetycznych i faktycznie rozpocząć wytwarzanie oraz dystrybucję energii w ramach spółdzielni.

Korzyści z działania spółdzielni energetycznej

Dlaczego właściwie warto zainteresować się modelem spółdzielni energetycznej? Dla przedsiębiorców i innych uczestników rynku energii, którzy rozważają taką inicjatywę, kluczowe będą wymierne korzyści ekonomiczne oraz operacyjne. Poniżej przedstawiamy najważniejsze zalety spółdzielni energetycznych:
• Niższe rachunki za energię: członkowie spółdzielni wspólnie inwestują w źródła OZE i dzięki temu mogą znacząco obniżyć koszty zakupu prądu czy ciepła. Polska ustawa o OZE przewiduje dla spółdzielni system opustów zbliżony do dawnego systemu prosumenckiego. Nadwyżki wyprodukowanej energii wprowadzone do sieci można odbierać w ilości 0,6 za każdą 1 jednostkę – czyli za 1 MWh oddaną do sieci spółdzielnia może odebrać 0,6 MWh w okresie późniejszym bez dodatkowych opłat. Jest to korzystny mechanizm rozliczeń (tzw. net-metering), który w praktyce oznacza gratisowe 60% energii z własnej produkcji oddanej wcześniej do sieci, co obniża zapotrzebowanie na droższą energię kupowaną od operatora. Dodatkowo członkowie spółdzielni są zwolnieni z części opłat dystrybucyjnych i podatków na energię zużytą w ramach własnej spółdzielni. Nie nalicza się im m.in. opłaty OZE, opłaty mocowej, opłaty kogeneracyjnej, a w przypadku małych instalacji (do 1 MW) także akcyzy. Spółdzielnia nie płaci również kosztów bilansowania handlowego za energię wprowadzaną do sieci – te koszty pokrywa tzw. sprzedawca zobowiązany z tej części energii, której spółdzielnia nie odzyska (czyli z 40% pozostającej u operatora w ramach opustu). Wszystkie te ulgi razem sprawiają, że dobrze zarządzana spółdzielnia potrafi dostarczyć swoim członkom energię znacznie taniej niż w tradycyjnym obrocie.

• Niezależność i bezpieczeństwo energetyczne: spółdzielnia opiera się na lokalnej infrastrukturze i lokalnym bilansowaniu energii. Członkowie w pierwszej kolejności zużywają energię wyprodukowaną “u siebie”, a dopiero w razie niedoborów dobierają brakującą z sieci zewnętrznej. Dzięki temu społeczność staje się bardziej samowystarczalna energetycznie. Mniejsze jest uzależnienie od wahań cen energii na rynkach hurtowych czy potencjalnych kryzysów dostaw (np. przerw w imporcie surowców). Nawet jeśli spółdzielnia wciąż częściowo korzysta z sieci, to im więcej udziału energii własnej, tym większa odporność na zawirowania. W skali lokalnej poprawia się także jakość i stabilność zasilania – energia produkowana blisko odbiorców odciąża sieć przesyłową i dystrybucyjną, zmniejszając straty na przesyle. Model ten sprzyja budowaniu bezpieczeństwa energetycznego w gminach, co ma znaczenie zwłaszcza dla firm produkcyjnych obawiających się przerw w dostawach prądu.

• Wsparcie finansowe i dotacje: rozwój spółdzielczości energetycznej jest promowany przez państwo, dlatego dostępne są dedykowane programy wsparcia. Przykładem jest rządowy program „Energia dla wsi”, realizowany przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Oferuje on dla spółdzielni m.in. preferencyjne pożyczki na budowę instalacji OZE o mocy od 10 kW do 10 MW, pokrywające do 100% kosztów kwalifikowanych, z możliwością częściowego umorzenia. Dodatkowo przewidziane są dotacje sięgające 20% kosztów inwestycji w magazyny energii dla spółdzielni. Takie dofinansowanie znacząco poprawia opłacalność projektów – spółdzielnia może szybciej spłacić inwestycję, a później przez lata cieszyć się niemal darmową energią z własnych źródeł. Oprócz programów krajowych, coraz częściej pojawiają się fundusze regionalne (np. na szczeblu województw) wspierające społeczności energetyczne, a także możliwości uzyskania dotacji UE w ramach polityki spójności czy funduszy na transformację energetyczną.

• Korzyści środowiskowe i wizerunkowe: nie można zapominać, że spółdzielnia energetyczna opiera się na czystej energii – fotowoltaice, biogazie, wietrze itp. Tym samym przyczynia się do redukcji emisji CO₂ i poprawy jakości środowiska naturalnego w okolicy. Dla firm uczestnictwo w takiej inicjatywie to krok w stronę realizacji celów ESG (Environmental, Social, Governance) i budowania pozytywnego wizerunku odpowiedzialnego biznesu. Przedsiębiorstwo korzystające z energii ze spółdzielni może pochwalić się, że część (lub całość) jego zapotrzebowania pokrywają odnawialne źródła, co jest atutem marketingowym i coraz częściej wymogiem stawianym przez kontrahentów na globalnych rynkach. Ponadto, spółdzielnia jako forma współpracy lokalnej integruje społeczność – buduje relacje między członkami, angażuje mieszkańców we wspólny cel i zwiększa akceptację społeczną dla nowych inwestycji energetycznych (tzw. efekt NIMBY – “nie w moim ogródku” – jest mniejszy, gdy ludzie stają się współwłaścicielami instalacji, a nie są tylko obserwatorami z zewnątrz).

• Elastyczność dla odbiorców biznesowych: spółdzielnie energetyczne są szczególnie atrakcyjne dla odbiorców energii o dużym zużyciu, takich jak zakłady przemysłowe, przetwórnie rolno-spożywcze, duże gospodarstwa rolne czy np. spółdzielnie mleczarskie. Takie podmioty często dysponują terenem lub infrastrukturą (np. dachami hal) pod własne instalacje OZE, ale barierą bywa kapitał albo brak pewności co do opłacalności. Model spółdzielczy pozwala podzielić koszty i ryzyka pomiędzy wielu uczestników. Przedsiębiorca może np. wnieść grunt pod farmę PV, inny uczestnik kapitał, inny odbierze część energii – razem łatwiej osiągnąć efekt skali i zrealizować projekt, na który pojedynczo trudno byłoby się porwać. Dodatkowo prawo przewiduje, że członkami spółdzielni energetycznej mogą być także jednostki samorządu (np. gmina poprzez swoją spółkę komunalną), co otwiera drogę partnerstw publiczno-prywatnych przy takich inwestycjach. Krąg potencjalnych uczestników jest więc szeroki, a co za tym idzie – można dopasować model spółdzielni do konkretnych potrzeb lokalnych.

Spółdzielnie energetyczne w Polsce i na świecie – skala i przykłady

Choć idea spółdzielni energetycznych jest stosunkowo nowa, w Polsce zaczyna ona nabierać rozpędu. Pierwsze pilotażowe spółdzielnie pojawiły się po 2018 roku, a kolejne ułatwienia prawne (np. obniżenie progu zużycia własnej energii do 40%) sprawiły, że inicjatywa ta stopniowo się rozwija. Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa (KOWR), który prowadzi oficjalny wykaz spółdzielni energetycznych, podaje że na początku 2025 roku zarejestrowanych w Polsce było 60 spółdzielni energetycznych, zrzeszających łącznie 208 członków i obsługujących 276 instalacji OZE o łącznej mocy ok. 15,91 MW. To wciąż niewiele w porównaniu do potencjału (60 spółdzielni na całą Polskę), ale dynamika jest wyraźnie wzrostowa – dla porównania, rok wcześniej takich podmiotów było zaledwie około 25-30. Nowe spółdzielnie często powstają tam, gdzie aktywni są lokalni liderzy lub działają programy wsparcia (np. w województwach, które uruchomiły własne granty na spółdzielnie). Przykładowo, w województwie mazowieckim stworzono instrument wspierania społeczności energetycznych, który dofinansowuje przygotowanie analiz i dokumentacji dla chętnych gmin i grup mieszkańców. Pierwsze działające spółdzielnie koncentrują się głównie na fotowoltaice (ze względu na najłatwiejszą skalowalność) oraz biogazie rolniczym, który pozwala wykorzystać odpady z produkcji rolnej do wytwarzania energii i ciepła lokalnie.
Na tle innych krajów Europy, Polska dopiero buduje swoją mapę spółdzielni energetycznych. Dla porównania, w Niemczech boom na tzw. energie-Genossenschaften rozpoczął się już po 2010 roku. Obecnie naszych zachodnich sąsiadów można uznać za lidera – jak wspomniano, działa tam kilkaset spółdzielni, które łącznie zaspokajają część potrzeb energetycznych setek tysięcy osób. Większość z nich skupia się na energetyce słonecznej i wiatrowej, często łącząc mieszkańców małych miejscowości wokół jednej farmy wiatrowej lub solarnej. W Wielkiej Brytanii również istnieje rozwinięty sektor tzw. community energy. Według danych organizacji Community Energy England, na koniec 2021 roku na terenie UK działało ok. 495 lokalnych grup energetycznych (spółdzielni i stowarzyszeń), które posiadały łączną moc 331 MW zainstalowanych OZE. Brytyjskie społeczności energetyczne inwestują głównie w średniej skali instalacje słoneczne i wodne, a wyprodukowaną energię sprzedają swoim społecznościom po preferencyjnych cenach (często modelowo reinwestując zyski w lokalne projekty). Warto dodać, że w UK rozwój tych inicjatyw nieco wyhamował po zakończeniu systemu taryf gwarantowanych (Feed-in Tariff) – obecnie trwają tam dyskusje nad ustawą Local Electricity Bill, która ułatwiłaby sprzedaż energii bezpośrednio lokalnym odbiorcom przez społeczności energetyczne, omijając duże koncerny. To pokazuje, że stabilność regulacji jest kluczowa dla rozwoju spółdzielczości energetycznej: tam, gdzie prawo wspierało (jak dawniej FIT w UK czy długo obowiązujące taryfy gwarantowane w Niemczech), społeczności rozkwitały; gdy wsparcie znikło lub pojawiły się bariery – inicjatywy wyhamowują.
Interesujące są również przykłady z innych krajów: we wspomnianej Hiszpanii Som Energia dostarcza zieloną energię dziesiątkom tysięcy gospodarstw domowych, a we Włoszech i Francji odnotowano wzrost spółdzielni energetycznych po implementacji unijnych regulacji dotyczących obywatelskich społeczności energetycznych. W Danii od dawna praktykowany jest model współwłasności turbin wiatrowych przez okolicznych mieszkańców – co więcej, prawo duńskie wymaga, by przy nowych farmach wiatrowych co najmniej 20% udziałów było oferowane lokalnej społeczności. To podejście zapewnia wysoki poziom akceptacji dla wiatraków (które gdzie indziej budzą protesty), bo ludzie czerpią z nich bezpośrednie korzyści finansowe i energetyczne. Jak widać, spółdzielczość energetyczna ma wiele twarzy – od małych inicjatyw sąsiedzkich montujących kilka kW paneli na dachu szkoły, po duże kooperatywy obsługujące całe miasteczka. W każdym przypadku idea jest podobna: energia ma służyć lokalnej społeczności.
Bariery i wyzwania w rozwoju spółdzielni energetycznych
Mimo licznych zalet, spółdzielnie energetyczne nie są pozbawione wyzwań. W Polsce ich rozwój hamują pewne bariery prawne, finansowe i społeczne, z którymi muszą mierzyć się inicjatorzy takich projektów. Warto znać te przeszkody, aby móc im przeciwdziałać lub szukać sposobów ich obejścia. Oto główne wyzwania stojące przed spółdzielczością energetyczną:
1. Wysokie koszty początkowe: inwestycje w źródła OZE (np. farma PV, turbiny wiatrowe, biogazownia) wymagają znacznych nakładów kapitałowych. Choć dostępne są dotacje i preferencyjne pożyczki, to ich uzyskanie bywa skomplikowane biurokratycznie, a wkład własny i tak często jest potrzebny. Dla małych społeczności czy grup rolników brak dostatecznego kapitału lub zdolności kredytowej stanowi istotną barierę – nie każdego stać, by od razu wyłożyć setki tysięcy złotych na instalacje, które zwrócą się dopiero po kilku czy kilkunastu latach. Rozwiązaniem mogą być właśnie programy wsparcia publicznego (jak „Energia dla wsi”) lub poszukiwanie partnerów finansowych, o czym napiszemy dalej (np. model ESCO).

2. Bariery prawne i administracyjne: proces założenia spółdzielni energetycznej jest dość złożony – wymaga przejścia przez dwuetapową rejestrację (KRS i KOWR), przygotowania statutu, uzgodnień z operatorem sieci, a następnie spełniania obowiązków sprawozdawczych wobec KOWR już podczas działalności. Dla osób bez doświadczenia prawnego czy energetycznego może to być zniechęcające. Ponadto, pewne przepisy nadal utrudniają działanie takich inicjatyw – np. wspomniany zakaz tworzenia spółdzielni w miastach odcina wiele potencjalnych grup (np. spółdzielnie mieszkaniowe w mieście nie mogą skorzystać z tego modelu). Innym wyzwaniem jest konieczność współpracy z dużymi operatorami energetycznymi – spółdzielnia musi zawrzeć umowę ze sprzedawcą zobowiązanym i operatorem sieci, by rozliczać opusty. Bywa to obarczone dodatkowymi kosztami i formalnościami (np. opłaty przyłączeniowe, uzgodnienia techniczne), a dialog z potentatem energetycznym nie zawsze jest łatwy dla małej spółdzielni. Pojawiają się głosy, że potrzebne są kolejne zmiany prawa – np. uproszczenie procedur, wprowadzenie możliwości tworzenia wirtualnych spółdzielni w miastach czy lepsza integracja różnych modeli społeczności energetycznych (klastry, spółdzielnie, prosumenci zbiorowi itp.).

3. Zapewnienie stabilności dostaw: odnawialne źródła energii, szczególnie fotowoltaika i wiatr, są zależne od pogody. Dla spółdzielni oznacza to ryzyko, że w pewnych okresach produkcja energii może nie pokrywać zapotrzebowania członków (np. zimą przy krótkim dniu i słabym nasłonecznieniu). O ile system opustów pozwala korzystać z energii z sieci w razie niedoborów, to i tak stabilność dostaw jest wyzwaniem – szczególnie, jeśli spółdzielnia chciałaby całkowicie uniezależnić się od zewnętrznego operatora. Rozwiązaniem jest inwestowanie w magazyny energii, które gromadzą nadwyżki prądu i oddają je, gdy produkcja spada. Jednak magazyny (akumulatory, banki energii) to dodatkowy spory wydatek i zwiększają koszty projektu. Inną opcją jest dywersyfikacja źródeł (np. połączenie PV z biogazownią dostarczającą energię nocą i zimą), co jednak wymaga większej skali i znów – funduszy. W praktyce większość spółdzielni i tak pozostanie podłączona do sieci jako zabezpieczenie, ale celem jest, by jak najwięcej energii czerpać z własnych źródeł.

4. Niska świadomość i zaangażowanie społeczne: spółdzielnie energetyczne to wciąż nowość, dlatego wielu potencjalnych beneficjentów po prostu nie wie, jak one działają ani jakie dają korzyści. Brakuje ogólnokrajowych kampanii informacyjnych, które wyjaśniłyby np. rolnikom czy właścicielom małych firm, że mogą wspólnie z sąsiadami założyć spółdzielnię i mieć tańszą energię. W efekcie ludzie często podchodzą sceptycznie lub z rezerwą – obawiają się biurokracji, ryzyka finansowego, nie ufają nowym pomysłom. Budowanie zaufania i świadomości wymaga edukacji i dobrych przykładów. Gdy pojawią się udane spółdzielnie, które pochwalą się oszczędnościami, będą one najlepszą reklamą. Na razie jednak brak wiedzy jest barierą: łatwiej przekonać kogoś do zainstalowania własnych paneli fotowoltaicznych (co już jest dość znane), niż do wejścia w spółdzielnię, gdzie mechanizm podziału korzyści jest bardziej skomplikowany. Aktywizacja społeczności lokalnej bywa trudna – potrzebni są liderzy z pasją, którzy „pociągną” projekt i zdobędą zaufanie reszty.

5. Otoczenie regulacyjne i stabilność prawna: poza wspomnianymi ograniczeniami prawnymi, ważna jest ogólna stabilność warunków dla OZE. Inwestorzy (nawet ci mali, jak spółdzielnie) muszą mieć pewność, że system opustów czy ulg nie zostanie nagle zlikwidowany, że nie pojawią się niespodziewane opłaty, albo że możliwe będzie rozszerzenie działalności w przyszłości. Przykłady z innych krajów pokazują, że zmiana systemu wsparcia może zahamować rozwój społeczności energetycznych – np. w Niemczech wprowadzenie obowiązkowych aukcji dla większych projektów OZE utrudniło małym spółdzielniom konkurowanie z dużymi inwestorami. W Polsce sytuacja prawna spółdzielni jest na razie stabilna (wręcz ulgowa), ale każdy założyciel musi obserwować regulacje – np. po 2025 r. minimalny próg zużycia własnego wzrośnie z powrotem do 70%, co spółdzielnie muszą uwzględnić w swoich planach rozwoju.

Jak pokonać bariery? Kluczem jest synergiczne działanie w kilku obszarach. Po pierwsze, legislacyjne zmiany – uproszczenie prawa, umożliwienie działania spółdzielni także w miastach, dalsze doprecyzowanie przepisów (by uniknąć ich niejednoznaczności) i wprowadzenie rozwiązań ułatwiających współpracę z operatorami sieci. Po drugie, wsparcie finansowe – kontynuacja programów dotacyjnych, być może stworzenie systemu poręczeń kredytowych dla spółdzielni czy ulg podatkowych na inwestycje w OZE w ramach spółdzielni. Po trzecie, edukacja i promocja – rząd, samorządy oraz firmy z branży powinny prowadzić kampanie uświadamiające o korzyściach spółdzielni; pomocne mogą być też szkolenia i doradztwo (np. KOWR udostępnia poradniki i kalkulatory dla zainteresowanych założeniem spółdzielni). Jeśli te działania zostaną podjęte, spółdzielnie energetyczne mają szansę stać się fundamentem zielonej transformacji na poziomie lokalnym – z pożytkiem dla społeczności i klimatu.

Model ESCO – finansowanie inwestycji OZE dla spółdzielni

Jednym z rozwiązań, które może pomóc spółdzielniom energetycznym pokonać bariery finansowe, jest skorzystanie z modelu ESCO. ESCO (ang. Energy Service Company) to firma oferująca usługi energetyczne, w tym finansowanie i realizację projektów poprawy efektywności energetycznej lub OZE, w zamian za późniejsze czerpanie korzyści z uzyskanych oszczędności. W praktyce oznacza to, że firma ESCO inwestuje własny kapitał w przedsięwzięcie (np. budowę instalacji fotowoltaicznej lub modernizację oświetlenia na energooszczędne), a klient – w tym przypadku spółdzielnia energetyczna lub jej członkowie – spłaca tę inwestycję z wygenerowanych oszczędności bądź przychodów, bez ponoszenia kosztów początkowych.
Model ESCO często porównuje się do formuły leasingu lub abonamentu. Przykładowo, ESCOlight – firma działająca w ramach grupy LUG – realizuje projekty optymalizacji energetycznej dla przemysłu w formule abonamentowej: klient nie ponosi wydatków na starcie, a zwrot inwestycji odbywa się poprzez miesięczne opłatyTaki mechanizm gwarantuje, że przedsięwzięcie od początku jest opłacalne dla odbiorcy końcowego – rachunki za energię z sieci spadają, więc, mimo spłaty rat za inwestycję, nowa instalacja (np. panele PV) generuje dużą część energii taniej niż dotychczasowy zakup z sieci.
W kontekście spółdzielni energetycznych model ESCO mógłby wyglądać następująco: firma ESCO finansuje i buduje np. farmę fotowoltaiczną na potrzeby spółdzielni, a sama spółdzielnia zobowiązuje się przez ustalony okres (np. 10–15 lat) uiszczać opłatę abonamentową lub dzielić się oszczędnościami ze sprzedawcą energii.. Po wygaśnięciu umowy instalacja najczęściej przechodzi na własność spółdzielni, która odtąd może już bez żadnych obciążeń korzystać z darmowej energii ze słońca czy biogazu. W trakcie trwania kontraktu firma ESCO zwykle zapewnia też serwis i utrzymanie instalacji, dbając o jej prawidłowe działanie i naprawy – to dodatkowy plus, bo spółdzielnia nie musi martwić się aspektami technicznymi.
Zastosowanie modelu ESCO może znacząco obniżyć barierę wejścia dla nowych spółdzielni energetycznych. Jeśli grupa lokalna nie dysponuje dużym kapitałem, zamiast brać kredyt czy szukać dotacji, może zaprosić do współpracy partnera ESCO. Ten de facto zostaje członkiem projektu jako inwestor, odzyskując swoją inwestycję z przyszłych zysków/oszczędności. Oczywiście wymaga to starannego skonstruowania umowy – trzeba podzielić ryzyka (np. kto odpowiada za mniejszą produkcję wskutek złej pogody) i ustalić transparentne zasady rozliczeń. Jednak wiele firm ESCO ma już doświadczenie w podobnych projektach (choćby przy finansowaniu efektywnego oświetlenia ulicznego dla gmin czy instalacji fotowoltaicznych dla przedsiębiorstw), więc model ten jest sprawdzony. Spółdzielnia korzysta podwójnie: unika wydatku na start oraz zyskuje profesjonalnego partnera technicznego.
W Polsce model ESCO dopiero zyskuje na popularności, ale wpisuje się on idealnie w trend transformacji energetycznej bez dużych nakładów inwestycyjnych po stronie użytkownika końcowego. Dla społeczności energetycznych może to być sposób na przyspieszenie realizacji projektów – zamiast odkładać plany na później z powodu braku funduszy, mogą działać od razu, czerpiąc energię ze słońca czy biomasy, a koszty pokrywając sukcesywnie z tego, co zaoszczędzą na niższych rachunkach. Model ESCO, obok grantów i preferencyjnych pożyczek, staje się więc kolejnym narzędziem finansowania zielonych inwestycji.

Podsumowanie

Spółdzielnie energetyczne stanowią atrakcyjną propozycję dla biznesów i społeczności poszukujących tańszej i czystszej energii. W Polsce, choć to dopiero raczkujący temat, potencjał jest ogromny – szczególnie dla obszarów wiejskich i sektorów jak rolnictwo czy przetwórstwo, ale także dla wszelkich firm o dużym zużyciu energii. Dzięki wspólnemu działaniu i przy wsparciu korzystnych regulacji (opusty, ulgi) spółdzielnie mogą realnie obniżyć koszty prądu i ciepła, zapewniając jednocześnie stabilniejsze dostawy i niezależność od zewnętrznych wahań rynku. Do sukcesu potrzebne jest jednak świadome podejście: spełnienie wymogów formalnych, dobry plan biznesowy i energetyczny, a także zaangażowanie uczestników.
Przykłady z zagranicy – od Niemiec po USA – pokazują, że model spółdzielczy w energetyce działa i potrafi zyskać masową skalę, jeśli daje ludziom realne korzyści. Polskie pionierskie spółdzielnie przecierają szlaki, korzystając z dofinansowań i przychylnych przepisów. W najbliższych latach przekonamy się, czy staną się one ważną częścią krajobrazu energetycznego. Dużo zależy od tego, czy pokonamy istniejące bariery: obniżymy koszty wejścia, uprościmy procedury i zbudujemy zaufanie społeczne do tego modelu. ESCOlight i inne firmy wspierające transformację energetyczną mogą odegrać tu rolę katalizatora, oferując rozwiązania takie jak finansowanie w modelu ESCO, które zdejmują z lokalnych społeczności ciężar inwestycji.
Na koniec warto podkreślić: spółdzielnia energetyczna to nie tylko projekt biznesowy, ale i społeczny. Łączy interes ekonomiczny (tańsza energia) z dobrem wspólnym (czystsze środowisko, rozwój lokalny). Dla osób decyzyjnych w firmach i instytucjach może to być szansa, by jednocześnie zadbać o rachunek ekonomiczny i wpisać się w szerszy trend odpowiedzialności za klimat. Jeśli zrobimy to mądrze – spółdzielnie energetyczne mogą stać się jednym z filarów polskiej energetyki odnawialnej, przynosząc wymierne korzyści wszystkim zaangażowanym. Teraz jest dobry moment, by zainteresować się tematem i rozważyć, czy ten model pasuje do Państwa biznesu lub społeczności.

Udostępnij: