Branża spożywcza wobec rosnących kosztów energii i emisji. Przemysł spożywczy należy do najbardziej energochłonnych sektorów – zakłady produkcji żywności zużywają ogromne ilości prądu, ciepła i chłodu. Według analiz, koszty energii (elektryczności, paliw i mediów grzewczych) potrafią sięgać nawet 30% całkowitych wydatków firm spożywczych. Jednocześnie firmy odczuwają presję redukcji śladu węglowego i emisji CO₂, wynikającą z polityki klimatycznej oraz rosnących oczekiwań klientów i inwestorów. Unijne regulacje – takie jak Europejski Zielony Ład i pakiet Fit for 55 – wymuszają szybkie dostosowanie operacji do nowych norm emisji i efektywności energetycznej. To sprawia, że transformacja energetyczna staje się dla branży spożywczej nie opcją, ale koniecznością konkurencyjnego rozwoju.

Podwójne wyzwanie sektora spożywczego.

Eksperci zauważają, że polski przemysł spożywczy stoi przed podwójnym wyzwaniem: z jednej strony rosnący popyt na żywność wymaga zwiększania produktywności, z drugiej – sektor musi ograniczać emisje i zużycie energii, która jest jednym z głównych czynników kosztotwórczych. W praktyce oznacza to potrzebę ciągłego bilansowania wzrostu produkcji z celami zrównoważonego rozwoju. Już teraz zdecydowana większość przedsiębiorstw spożywczych dostrzega wagę problemu – ponad 80% firm wskazuje koszty i zużycie energii jako kluczowe obszary optymalizacji. Wielu producentów odczuło też bezpośrednio skutki ostatnich wahań cen energii, zwłaszcza że Polska energetyka wciąż opiera się na wysokoemisyjnych paliwach kopalnych. Rosnące koszty uprawnień do emisji CO₂ oraz opłaty związane ze stabilizacją systemu elektroenergetycznego (np. rynek mocy) dodatkowo obciążają rachunki firm. To wszystko sprawia, że optymalizacja zużycia energii i redukcja emisji gazów cieplarnianych stały się priorytetem strategii większości przedsiębiorstw spożywczych.

Efektywność energetyczna i optymalizacja procesów produkcyjnych

Audyt i monitoring zużycia energii. Pierwszym krokiem w transformacji energetycznej jest zwykle dogłębna analiza obecnego zużycia energii w zakładzie. Wielu producentów żywności wdraża systemy monitorowania energii (EMS), które mierzą zużycie mediów (prądu, gazu, pary, wody, sprężonego powietrza itp.) na kluczowych etapach procesu. Dane zbierane przez sieć czujników są agregowane i analizowane specjalistycznym oprogramowaniem, dając pełny obraz gdzie, kiedy i jak energia jest wykorzystywana. Dzięki temu firmy zyskują przejrzystość zużycia energii w swoich obiektach i mogą szybko identyfikować obszary strat czy nadużyć. Przykładowo, monitoring pozwala namierzyć nieszczelności instalacji parowych i cieplnych, miejsca wymagające dodatkowej izolacji czy urządzenia o obniżonej sprawności wymagające serwisu. Podobnie system może wykryć nadmierne ubytki sprężonego powietrza (często bagatelizowane “pożeracze energii” w zakładach) i wskazać sposoby optymalizacji pracy sprężarek. Wreszcie, ciągły pomiar pozwala lepiej zarządzać gospodarką chłodniczą – kluczową w przemyśle spożywczym – gdzie często drobne usprawnienia (np. usunięcie wąskich gardeł w obiegu chłodu czy odzysk ciepła odpadowego) przekładają się na wymierne oszczędności. Co istotne, aż 70% dużych firm przemysłowych w Polsce deklaruje, że w ciągu najbliższych dwóch lat wdroży systemy zarządzania energią, właśnie by zwiększyć efektywność i obniżyć emisje.

Modernizacja technologii i odzysk energii. Sama optymalizacja zużycia to jednak nie wszystko – konieczne bywają również inwestycje modernizacyjne. Wiele przedsiębiorstw spożywczych decyduje się na wymianę oświetlenia na LED, instalację bardziej energooszczędnych maszyn oraz automatyzację procesów w celu ograniczenia marnotrawstwa energii. Choć oświetlenie nie zawsze stanowi największą pozycję w bilansie energetycznym fabryki, przejście na nowoczesne lampy LED potrafi obniżyć zużycie energii na oświetlenie nawet o połowę, jednocześnie poprawiając warunki pracy. Równie istotny obszar to systemy grzewczo-chłodnicze. Bezpieczna produkcja żywności wymaga 24/7 dużych nakładów energii na ogrzewanie i chłodzenie – sterylizacja, pasteryzacja, mrożenie czy chłodzenie produktów pochłaniają olbrzymie ilości prądu i ciepła. Np. urządzenia chłodnicze mogą odpowiadać nawet za 60–70% zużycia energii elektrycznej w niektórych zakładach spożywczych. Co więcej, znaczna część tej energii ulatuje następnie z zakładu pod postacią ciepła odpadowego – gorących spalin, pary czy rozgrzanych powierzchni urządzeń. Nie każdy decydent ma świadomość, że od 50% do nawet 80% energii pierwotnej zużywanej w fabryce żywności opuszcza zakład jako ciepło odpadowe. Zgodnie z zasadą zachowania energii, tej “utraconej” energii nie da się zniszczyć – co oznacza, że przy odpowiedniej technologii można ją wychwycić i ponownie wykorzystać.

Coraz więcej producentów testuje zatem systemy odzysku ciepła – np. wymienniki ciepła i wysokotemperaturowe pompy ciepła – aby przechwytywać niskiej jakości ciepło (np. z instalacji chłodniczych) i “podnosić” jego temperaturę do użytecznego poziomu na potrzeby procesów technologicznych. Takie innowacje pozwalają dramatycznie zwiększyć efektywność energetyczną. Według ekspertów, zakłady stosujące tzw. obieg ciepła (circular thermal) mogą zredukować swój całkowity ślad węglowy nawet o 80% – zwłaszcza w branży spożywczej, gdzie odzyskane ciepło z chłodzenia produktów można ponownie spożytkować do ich ogrzewania lub innych procesów. Co ważne, technologie te nie są już teoretyczne – istnieją przemysłowe wdrożenia pokazujące, że inwestycje w efektywność (od izolacji i modernizacji kotłów po zaawansowane pompy ciepła) przynoszą wymierne oszczędności i szybko się zwracają, szczególnie przy dzisiejszych cenach energii.

Odnawialne źródła energii w przemyśle spożywczym

Własna energia ze słońca, wiatru… i biomasy. Oprócz oszczędzania energii, drugim filarem transformacji jest przejście na czystą energię odnawialną. Firmy spożywcze coraz śmielej inwestują we własne źródła OZE – najczęściej fotowoltaikę, czasem elektrownie wiatrowe czy biogazownie wykorzystujące odpady produkcyjne. Z badania wynika, że jedna na trzy duże firmy planuje w najbliższych latach zainwestować we własne instalacje OZE, a podobny odsetek zamierza kupować zieloną energię na podstawie kontraktów PPA. Fotowoltaika (PV) jest szczególnie popularnym rozwiązaniem w branży spożywczej – i to z kilku powodów. Po pierwsze, zakłady spożywcze mają z reguły duże zapotrzebowanie na energię elektryczną w dzień (choćby do zasilania chłodni), które pokrywa się z produkcją energii słonecznej w ciągu dnia. W słoneczne, gorące dni, gdy chłodnie i mroźnie pracują najintensywniej, panele PV osiągają maksymalne moce – dzięki czemu własna fotowoltaika idealnie wspiera bilans energetyczny takiej firmy. Po drugie, wiele zakładów dysponuje rozległymi dachami hal i terenami, na których można zainstalować pokaźną elektrownię słoneczną dostosowaną do ich potrzeb. Wreszcie, energia ze słońca pozwala znacząco obniżyć koszty zakupu prądu – szacuje się, że dobrze dobrana instalacja PV może zmniejszyć rachunki za energię w firmie spożywczej o 20–30%, a w niektórych przypadkach nawet o większy odsetek. Przykładowo, w jednym z opublikowanych studiów przypadku przedsiębiorstwo z branży przetwórstwa odnotowało spadek wydatków na prąd rzędu 80% dzięki inwestycji we własną farmę fotowoltaiczną. Co ważne, uniezależniło to firmę od podwyżek cen energii z sieci i zabezpieczyło przed karami za przekroczenie mocy umownej.

Integracja magazynów energii i nowych źródeł. Samodzielna produkcja zielonej energii najlepiej sprawdza się, gdy towarzyszy jej elastyczność w korzystaniu z tej energii. Dlatego coraz częściej firmy decydują się na magazyny energii w połączeniu z OZE. Instalacja baterii umożliwia gromadzenie nadwyżek energii słonecznej w godzinach szczytu produkcji i wykorzystywanie jej wieczorem lub w nocy, gdy panele nie pracują. Dzięki temu zakład może zwiększyć autokonsumpcję energii z OZE i niemal całkowicie pokryć swoje zapotrzebowanie czystą energią. Magazyny pozwalają też ograniczyć pobór mocy szczytowej z sieci – zakład może rozładowywać baterie w okresach najwyższego zapotrzebowania, redukując peak load, co obniża opłaty mocowe i ryzyko kar. Dodatkowo poprawia to bezpieczeństwo energetyczne – zmagazynowana energia stanowi rezerwę na wypadek przerw w zasilaniu lub awarii sieci. W efekcie magazyn energii staje się niezbędnym ogniwem nowoczesnej transformacji energetycznej przemysłu, szczególnie przy rosnącym udziale źródeł odnawialnych zależnych od pogody.

W branży spożywczej obserwujemy również innowacyjne wykorzystanie odnawialnych źródeł innych niż słońce. Przykładem może być tu hiszpańska firma Viscofan (producent osłonek do wyrobów mięsnych), która wdraża unikalny projekt kotłowni na biomasę. We współpracy z partnerem energetycznym zaplanowano budowę kotła opalanego mieszanką lokalnych odpadów leśnych i… odpadu poprodukcyjnego samego Viscofanu – zużytej celulozowej folii do pakowania osłonek. Ten innowacyjny kocioł o mocy ok. 5 MW będzie dostarczał ciepło technologiczne do zakładu, zastępując paliwa kopalne zrównoważonym paliwem odpadowym. Projekt realizowany jest w formule BOOT (build, own, operate, transfer) – zewnętrzny partner finansuje i obsługuje instalację przez 15 lat, po czym przekaże ją Viscofanowi. To pionierskie rozwiązanie wpisuje się zarówno w idee gospodarki obiegu zamkniętego (wykorzystanie odpadu celulozowego jako paliwa), jak i dekarbonizacji procesu produkcji. Dla przedsiębiorstwa oznacza to znaczne ograniczenie emisji CO₂ oraz stabilizację kosztów energii cieplnej na lata, bez konieczności ponoszenia nakładów inwestycyjnych na starcie. Podobne przykłady mnożą się na świecie – od instalacji biogazowych zasilanych odpadami po innowacyjne wykorzystanie wodoru w procesach cieplnych. Odnawialne źródła energii stają się fundamentem zielonej transformacji branży spożywczej, przyczyniając się nie tylko do redukcji emisji, ale też budując proekologiczny wizerunek firm. Wykorzystanie OZE doskonale wpisuje się w strategie ESG i CSR przedsiębiorstw – ograniczając ich wpływ na klimat i środowisko, co coraz częściej jest wymagane przez kontrahentów i konsumentów.

Zarządzanie zużyciem energii i udział w rynku mocy

Aktywne zarządzanie popytem (DSR). Transformacja energetyczna to nie tylko oszczędzanie energii i własne jej wytwarzanie, ale także mądre zarządzanie zużyciem tego, czego nie da się wyprodukować lub zaoszczędzić. Tu kluczową rolę odgrywa Demand Side Response (DSR) – programy redukcji lub przesuwania zapotrzebowania na moc w momentach szczytowych, za które operator systemu wynagradza uczestników. Branża spożywcza w Polsce okazuje się pionierem w korzystaniu z tych mechanizmów. Według najnowszych badań, aż 83% przedsiębiorstw spożywczych słyszało o usługach DSR (znacznie więcej niż w innych sektorach), a co dziesiąta firma planuje wkrótce do nich przystąpić. Ponad 80% respondentów z tej branży uważa, że programy DSR są potrzebne dla bezpieczeństwa energetycznego kraju i stabilności ich biznesu. Korzyści dostrzegane przez firmy to przede wszystkim poprawa bezpieczeństwa energetycznego (wskazywana przez 40% badanych) oraz redukcja kosztów energii (35%) dzięki udziałowi w rynku mocy. Innymi słowy, możliwość uzyskania wynagrodzenia za czasowe obniżenie poboru mocy postrzegana jest jako sposób na odciążenie systemu i jednocześnie optymalizację własnych kosztów operacyjnych. Doświadczenia z rynków zachodnich pokazują, że branża spożywcza – dysponując choćby instalacjami chłodniczymi o dużej bezwładności – może uzyskać istotne oszczędności praktycznie zerowym ryzykiem, dzięki chwilowemu ograniczaniu poboru w zamian za opłatę ze strony operatora. W Polsce na razie niewiele firm zarabia na DSR – zaledwie 2% przedsiębiorstw produkcyjnych deklaruje udział w programach DSR i uzyskiwanie przychodów z rynku mocy. Jednak świadomość potencjału rośnie – 82% firm uważa, że mechanizmy DSR to przyszłość, a 76% postrzega je jako rozwiązanie opłacalne ekonomicznie. Należy się spodziewać, że w miarę jak wiedza i doświadczenie będą się upowszechniać, coraz więcej zakładów spożywczych dołączy do DSR, traktując to jako kolejny element układanki transformacji energetycznej.

Elastyczność dzięki magazynom i inteligentnym systemom. Aby w pełni wykorzystać możliwości DSR i zarządzania zużyciem, firmy inwestują także w infrastrukturę zwiększającą elastyczność popytu. Wspomniane wcześniej magazyny energii odgrywają tu ważną rolę – pozwalają one firmie reagować na sygnały cenowe lub potrzeby sieci, niezauważalnie dla produkcji. Przykładowo, gdy rynek mocy wzywa do redukcji obciążenia, zakład może przełączyć się na zasilanie z własnej baterii na czas szczytu, spełniając zobowiązanie redukcji mocy bez przerywania pracy maszyn. Po ustaniu wezwania, magazyn doładowuje się ponownie z własnej fotowoltaiki lub z sieci poza godzinami szczytu. Tego typu integracja OZE, magazynów i systemów zarządzania energią daje przedsiębiorstwu znaczną kontrolę nad profilem zużycia. W praktyce firmy wdrażają specjalistyczne platformy Energy Management, które na podstawie danych pomiarowych (EMS) oraz prognoz produkcji z OZE i cen energii, automatycznie sterują poborem z sieci i z magazynu, tak aby minimalizować koszty i jednocześnie maksymalizować przychody z DSR. Jest to kolejny krok w stronę inteligentnego zarządzania energią (smart energy management), który wpisuje się w szerszy trend cyfryzacji przemysłu (Przemysł 4.0).

Co istotne, Ministerstwo Klimatu przewiduje dalsze reformy rynku mocy i zachęt do udziału odbiorców w DSR, co może uczynić te mechanizmy jeszcze bardziej atrakcyjnymi dla przemysłu spożywczego. Już teraz 85% przebadanych dużych przedsiębiorstw deklaruje, że wie na czym polega rynek mocy, choć znacznie mniej zdaje sobie sprawę, że same mogą w nim aktywnie uczestniczyć. Edukacja kadry zarządzającej jest więc kluczowa – firmy, które jako pierwsze w pełni wykorzystają narzędzia typu DSR, magazyny energii czy udział w programach DSR na rynku mocy, zyskają przewagę konkurencyjną w postaci niższych kosztów operacyjnych i większej odporności na wstrząsy rynku energii.

Finansowanie transformacji: model ESCO dla przedsiębiorstw i spółdzielni

Brak kapitału nie musi blokować inwestycji. Mimo licznych korzyści, jakie niosą za sobą działania na rzecz efektywności energetycznej czy OZE, wielu przedsiębiorców obawia się wysokich kosztów inwestycyjnych. Zakup paneli fotowoltaicznych, magazynów energii, modernizacja kotłowni czy oświetlenia – wszystko to wymaga nakładów, które konkurują z innymi potrzebami biznesu. Rozwiązaniem tego dylematu może być model ESCO (Energy Service Company), czyli forma finansowania, w której zewnętrzny partner realizuje inwestycje energetyczne bez kosztów wstępnych po stronie klienta, a spłata następuje z uzyskanych oszczędności lub przychodów. W praktyce wygląda to tak, że firma ESCO inwestuje własny kapitał np. w budowę instalacji PV lub wymianę oświetlenia na LED, a klient (przedsiębiorstwo produkcyjne albo np. spółdzielnia) spłaca tę inwestycję stopniowo z części oszczędności na rachunkach za energię. Jest to więc finansowanie abonamentowe z gwarancją oszczędności – od początku przedsięwzięcie ma być opłacalne dla odbiorcy końcowego, bo miesięczna rata jest niższa niż uzyskana redukcja kosztów energii.

Model ESCO bywa porównywany do leasingu operacyjnego lub wynajmu długoterminowego – klient użytkuje np. instalację fotowoltaiczną, płacąc stały abonament, a po zakończeniu umowy instalacja przechodzi na jego własność. W trakcie trwania kontraktu to ESCO dba o serwis i utrzymanie urządzeń, dzięki czemu odbiorca nie martwi się kwestiami technicznymi. ESCOlight, działając w ramach grupy LUG, proponuje właśnie taki elastyczny model – wysokość abonamentu za dekarbonizację jest powiązana z realnymi oszczędnościami klienta, a cały projekt realizowany jest pod klucz wraz z finansowaniem. Dla przedsiębiorstw oznacza to bezkosztową dekarbonizację – mogą wdrażać innowacyjne rozwiązania (od LED po fotowoltaikę, kogenerację czy magazyny energii) bez angażowania własnego kapitału, który pozostaje do dyspozycji podstawowej działalności. Przez cały okres umowy ESCO gwarantuje też usługi serwisowe i prawidłowe działanie instalacji, a comiesięczna opłata jest zawsze niższa niż wygenerowane oszczędności. Taki model znacznie obniża barierę wejścia w transformację energetyczną – nawet firmy, które wcześniej odkładały inwestycje ze względu na koszty, mogą zacząć zieloną transformację od zaraz, spłacając projekt z bieżących korzyści.

Energetyka rozproszona i spółdzielnie – nowy trend. Ciekawym obszarem, gdzie model ESCO może odegrać rolę, są spółdzielnie energetyczne i lokalne społeczności. W Polsce rozwijają się one głównie na terenach wiejskich i w sektorze rolno-spożywczym, łącząc rolników, przetwórców i mieszkańców we wspólne projekty OZE. Największą barierą dla wielu takich inicjatyw jest finansowanie – zebranie kapitału na np. farmę fotowoltaiczną pokrywającą potrzeby wsi czy grupy zakładów. Tutaj z pomocą przychodzi właśnie model ESCO. Firma ESCO może sfinansować i zbudować na potrzeby spółdzielni np. elektrownię fotowoltaiczną, a sama spółdzielnia zobowiąże się do uiszczania przez ustalony okres (np. 10–15 lat) opłaty abonamentowej albo dzielenia się oszczędnościami ze sprzedawcą energii. Po wygaśnięciu umowy instalacja zwykle przechodzi na własność spółdzielni, która od tego momentu korzysta z darmowej energii (np. ze słońca lub biogazu) już bez żadnych obciążeń. W trakcie trwania kontraktu to ESCO zapewnia serwis i utrzymanie źródła – więc lokalna społeczność nie musi budować własnych kompetencji technicznych ani martwić się naprawami. Zastosowanie modelu ESCO znacząco obniża próg wejścia dla nowych spółdzielni energetycznych – jeśli lokalna grupa nie dysponuje dużym kapitałem, zamiast zaciągać kredyt czy czekać latami na dotacje, może od razu zaprosić do współpracy partnera ESCO, który niejako staje się udziałowcem projektu (inwestorem), odzyskując swoją inwestycję z przyszłych oszczędności lub przychodów ze sprzedaży energii.

Oczywiście wymaga to starannego skonstruowania umowy – podziału ryzyk (np. kto odpowiada za niższą produkcję wskutek złej pogody) i transparentnych zasad rozliczeń. Jednak warto podkreślić, że model ten jest już sprawdzony w wielu podobnych zastosowaniach – choćby przy finansowaniu efektywnego oświetlenia ulicznego dla gmin czy instalacji PV dla przedsiębiorstw.

W Polsce model ESCO dopiero zyskuje na popularności, ale idealnie wpisuje się w trend transformacji energetycznej bez dużych nakładów inwestycyjnych po stronie użytkownika końcowego. Dla firm z branży spożywczej, stojących przed presją dekarbonizacji i jednocześnie troszczących się o wynik finansowy, może to być atrakcyjna opcja – swoisty outsourcing energetyczny. Podobnie dla społeczności energetycznych – to sposób na przyspieszenie realizacji projektów: zamiast odkładać plany z powodu braku funduszy, mogą działać od razu, czerpiąc zieloną energię i spłacając koszty z bieżących oszczędności. Można spodziewać się, że kolejne lata przyniosą rozwój tego modelu finansowania, zwłaszcza że instytucje publiczne (np. NFOŚiGW) dostrzegają jego potencjał i planują programy wsparcia dla projektów ESCO w przedsiębiorstwach i spółdzielniach energetycznych.

Na zakończenie – szansa na zrównoważony wzrost. Transformacja energetyczna w branży spożywczej nie jest łatwym procesem, ale jest nieunikniona i – co ważniejsze – opłacalna w długim horyzoncie. Redukując emisje gazów cieplarnianych i zużycie energii, firmy spożywcze nie tylko spełniają wymogi regulacyjne i cele klimatyczne, ale też obniżają koszty operacyjne i budują przewagi rynkowe. Poprawa efektywności energetycznej, inwestycje w OZE oraz wdrażanie inteligentnych systemów zarządzania energią przekładają się na większą konkurencyjność – mniejsze koszty jednostkowe produkcji i większą niezależność od wahań cen prądu czy gazu. Dodatkowo, działania te wzmacniają wizerunek przedsiębiorstw jako odpowiedzialnych i nowoczesnych, co ma znaczenie dla odbiorców końcowych i partnerów biznesowych w dobie rosnącej świadomości ekologicznej. Zielona transformacja staje się więc elementem strategii biznesowej firm spożywczych, a nie jedynie wymogiem narzuconym z zewnątrz.

Co istotne, firmy nie są osamotnione w tej drodze – mogą korzystać ze wsparcia wyspecjalizowanych partnerów oraz nowych modeli współpracy. Rozwiązania takie jak omówiony model ESCO pozwalają przełamać barierę finansową i wdrażać innowacje praktycznie od zaraz, bez kapitału własnego. ESCOlight i inne firmy wspierające transformację energetyczną mogą odegrać tu rolę katalizatora, oferując finansowanie i know-how, które zdejmują z przedsiębiorstw ciężar inwestycji i ryzyka technologicznego. Dzięki temu nawet średnie i mniejsze podmioty z branży spożywczej oraz grupy producentów (np. spółdzielnie) mają szansę uczestniczyć w zielonej rewolucji na równi z największymi.

Podsumowując, transformacja energetyczna w branży spożywczej to proces wielowymiarowy – obejmuje redukcję emisji CO₂, poprawę efektywności energetycznej, rozwój odnawialnych źródeł energii oraz nowatorskie podejście do zarządzania energią. Jest to wyzwanie, ale i ogromna szansa. Ci, którzy już dziś zainwestują w optymalizację i zieloną energię, jutro będą czerpać z tego przewagi – w postaci niższych kosztów, zgodności z regulacjami, lepszego wizerunku i bezpieczeństwa energetycznego. Zrównoważony rozwój staje się nieodłączną częścią przemysłu spożywczego, a droga do niego wiedzie właśnie przez mądrą transformację energetyczną całego sektora.

Udostępnij: